Historia zna przypadki, kiedy twórczość literacka stawała się narzędziem ekspiacji – nie tyle bohaterów, co samego autora. Science fiction, ze swoją jakby naturalnie filozoficzną perspektywą, nie jest tutaj wyjątkiem; niejednokrotnie „przyszłościowy” sztafaż zakrywa wątki biograficzne przejścia tej drogi. W przypadku jednego z największych luminarzy gatunku, Philipa Kindreda Dicka, dwie powieści zdają się stanowić rozrachunek z tej ekspiacyjnej podróży. Podróży trudnej i pełnej niebezpieczeństw, w której jeden fałszywy krok może przesądzić o wszystkim. Zaświadczać ma o tym przedmiot niniejszej recenzji – Przez ciemne zwierciadło.

Promień różowego światła (lasera), który wdarł się do umysłu Philipa Kindreda Dicka w 1974, by przynieść oświecenie opisane później w powieści VALIS, był zwieńczeniem długiej i, niejednokrotnie bardzo wyboistej, egzystencjalnej drogi pisarza dążącej do zrozumienia natury rzeczy. Jednym z jej etapów było uzależnienie od amfetaminy, trwające od 1970 do co najmniej 1972 roku, podczas którego powstała znaczna część dzieł autora, wspominającego: „I was able to produce 68 final pages of copy a day” („Byłem w stanie pisać po 68 stron dziennie”). Osamotniony (po rozstaniu z czwartą żoną), w ogromnym domu z kilkoma sypialniami, pisarz zaczął zapraszać do siebie okolicznych ulicznych narkomanów, „just to have somebody to fill the house” („By po prostu ktoś był w domu”). Zawiązane w ten sposób znajomości i przyjaźnie posłużyły mu do opisania ich w swej książce – Przez ciemne zwierciadło właśnie.

Powieść osadzona jest w utopijnej, niedalekiej przyszłości, w której społeczeństwo amerykańskie nękane jest przez nowy, niezwykle oddziałujący narkotyk – substancję A, stworzoną z kwiatu Mors ontologica. Powodujący rozszczepienie synchronizacji półkul mózgu specyfik stanowi istną plagę, dostępny jest wszędzie i to po bardzo niskich cenach, co tylko intensyfikuje proces jego dystrybucji. Do akcji wkracza rząd federalny; wyposażony w najnowsze zdobycze technologii – kombinezony maskujące, holograficzne urządzenia rejestrujące obraz i dźwięk – i armię tajnych agentów, rozpoczyna szeroko zakrojoną akcję inwigilacji środowisk narkomańskich, mającą na celu rozbicie siatki dystrybutorów narkotyku i ustalenie źródła jego produkcji. Jednym z funkcjonariuszy jest główny bohater powieści, Bob Arctor, który w pracy staje się Fredem, ukrytym za powłoką maskującego kombinezonu uniemożliwiającym identyfikację, przydzielonym do rozpracowania małej, domowej grupy przyjaciół-narkomanów. Gdy jednak Fred opuszcza urząd federalny, jego obowiązki się nie kończą – już jako Bob Arctor ma aktywnie inwigilować ową grupę i sam podawać się za narkomana. Prawdziwy problem zaczyna się, gdy bohater naprawdę uzależnia się od substancji A; odtąd jego życie to ustawicznie prowadzona podwójna gra, w której jako narkoman ukrywa się przed funkcjonariuszami, a jako funkcjonariusz śledzi narkomanów. Doprowadza to do tego, że dostaje zlecenie na śledzenie samego siebie.

Sytuację dodatkowo komplikuje stopniowo pojawiające się w Bobie uczucie do Donny – czarnowłosej dilerki, znajomej grupy, a także autentyczna, bo powstała na bazie uzależnienia, przyjaźń do inwigilowanych. Rozdarty między własne uzależnienie, obowiązki w pracy i miłość, bohater przeżywa istną uczuciową nawałnicę, doskonale sportretowaną w bardzo zindywidualizowanych, osobistych pasażach barwnej narracji. Wszystko to jednak dopiero początek kłopotów; rozszczepiający półkule mózgowe narkotyk daje o sobie znać coraz bardziej, a dodatkowo najbliżsi mu ludzie – inwigilowani przyjaciele-narkomani – sami popadają w coraz większe kłopoty, a w swoich paranojach zaczynają spiskować i knuć jeden na niekorzyść drugiego.

Powieściowa rzeczywistość staje się więc kompletnie chaotyczną mozaiką zdarzeń, postaci i uczuć, filtrowaną przez coraz gorzej percypujących bohaterów; czytelnik jest świadkiem degradacji, uwiądu całego świata przedstawionego, jego powolnego obumierania. Czy aby jednak naprawdę to świat umiera? O tym przekonani są bohaterowie, lecz prawdziwy stan rzeczy wyziera coraz mocniej z każdą kolejną kartką, unaoczniając głębię problemów, w jakich znaleźli się Bob i jego przyjaciele. Świadomość ta staje się już bolesna pod koniec książki.

Wbrew pozorom nie jest to powieść moralizatorska ani dydaktyczna. Nie ma w niej morału, finału, żadnych pouczeń. Nie jest też jednym, ciągłym, pesymistycznym biadoleniem, jakie często stanowi znak rozpoznawczy tego typu powieści. Siła Przez ciemne zwierciadło leży w innym, jakże typowym dla Dicka, ujęciu tej problematyki; ujęciu, o którym wspomniałem na początku tego tekstu. To właśnie potrzeba ekspiacji, potrzeba znalezienia sensu stanowi siłę dynamizującą poczynania bohaterów; i choć są jak dzieci we mgle, w swej desperacji niezdolni do wyjrzenia poza horyzont zdarzeń i ujrzenia ich fatalności, siła ta popycha ich wciąż ku zagładzie. Tytuł, nawiązując do biblijnego Listu do koryntian, ujawnia po raz kolejny gnostyczne ciągoty Dicka – kluczem do wyjrzenia poza zasłonę rzeczywistości, poza ciemne zwierciadło, by „widzieć twarzą w twarz”, była dla bohaterów substancja A. Czy to, co poza nią ujrzeli, warte było tego wszystkiego, co ich spotkało? Dick, w swym odautorskim komentarzu, daje do zrozumienia, że to droga do fałszywego bożka – „to powieść o ludziach, którzy zostali ukarani o wiele za surowo. (…) Nazwijmy to nie tyle chorobą, ile błędem w ocenie sytuacji.”.

A wszystko to przesiąknięte jest jakimś rodzajem egzystencjalnego fatalizmu, odosobnienia, uniesionego do rangi ontologicznej. „Bycie” na kartach powieści jest zawsze zapośredniczone – w narkotyku właśnie. „Być” to być ufundowanym w czymś zewnętrznym od siebie, w czymś przynoszącym ukojenie. I Dick zdaje się mówić, że w tym tkwi źródło ludzkiej tragedii – niemożność samostanowienia. Fundament – czy jest nim narkotyk, transcendentny Bóg, ukochana osoba, przyjaciel – nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, liczy się sam fakt potrzeby jego istnienia. W tym sensie, wszyscy jesteśmy narkomanami i każdego z nas stopniowo pożera nasza własna Mors ontologica. Bowiem czyż nie wszyscy chcemy spojrzeć Przez ciemne zwierciadło? Bo…

Lubię to

 Lubi to 0 osób
 Kliknij, by dołączyć

 Lubisz to!